Dzień 1 czerwca 1975 r. był pod wieloma względami datą ważną nie tylko dla dziejów północnego Mazowsza. Przypomnijmy, że tego dnia wchodził w życie nowy podział administracyjny kraju i powstały nowe województwa, między innymi płockie, ciechanowskie i ostrołęckie.

Jednak dla naszego regionu dzień ten miał jeszcze inny wymiar, związany z uroczystościami 900-lecia diecezji płockiej, które wpisywały się w obchodzony wtedy w całym Kościele katolickim Rok Święty. I to właśnie na 1 czerwca 1975 r. władze kościelne zaplanowały w Płocku centralne uroczystości jubileuszowe. A do tego kilka miesięcy później w diecezji płockiej rozpoczynała się, zaplanowana na rok, peregrynacja Obrazu Matki Bożej Częstochowskiej. Nie tylko więc lokalne wspólnoty kościelne, ale jak wynika z akt po dawnej Komendzie Wojewódzkiej MO w Płocku, również Służba Bezpieczeństwa miały wtedy co robić. Dziś, po latach, i kilka dni po ostatnich uroczystościach jubileuszowych w Płocku, czytając akta sprawy obiektowej kryptonim „Jubileusz”, zachowane w zbiorach IPN, chciałem krótko przypomnieć tamte wydarzenia oraz towarzyszący im kontekst społeczno-polityczny, z tajnymi służbami w tle.

Sprawę obiektową „Jubileusz” (dokładnie „Credo-Jubileusz”), jak wynika z dziennika rejestracyjnego, założono 15 stycznia 1975 r. w Wydziale IV KWMO w Warszawie, a zakończono 5 stycznia 1976 r. w Wydziale IV KWMO w Płocku. Jednak dokumenty zachowane w teczce tej sprawy pochodzą z okresu od 28 lutego 1974 r. do 23 maja 1975 r. Dotyczą one zarówno obchodów Roku Świętego 1974-1975, jak i jubileuszu 900-lecia diecezji płockiej. Jednak w wypadku 900-lecia diecezji mamy tylko dokumenty na temat przygotowań do uroczystości, ale bez ich oceny i podsumowania sporządzanych przez SB dla władz partyjnych i MSW przy tej rangi wydarzeniach. Zgodnie z planem akcji pierwszy meldunek na temat uroczystości płockich miał zostać wysłany do centrali do godz. 24.00 w dniu 1 czerwca, a całościowy dokument dla MSW i KW PZPR w Płocku miał zostać przygotowany do 3 czerwca 1975 r., i zapewne tak było, ale drugi tom sprawy „Credo-Jubileusz”, którą przejęła KWMO w Płocku (w dzienniku archiwalnym z 1976 r. jest mowa o dwóch tomach sprawy) zaginął i trzeba się posiłkować innymi dokumentami. 

Z akt omawianej sprawy wiadomo, że pierwsze informacje na temat planowanych uroczystości w Płocku trafiły do funkcjonariuszy SB już w grudniu 1974 r. Nieoceniona w tym wypadku okazała się pomoc księży współpracujących z bezpieką, zwłaszcza TW „Edka”, salezjanina z płockiej Stanisławówki, pozyskanego w 1973 r., a także TW „Franciszka”, dziekana i proboszcza jednej z niedalekiej od Płocka parafii, współpracującego z SB od 1964 r. (obaj już nie żyją). Dzięki ich doniesieniom znane były nie tylko planowane działania biskupa Bogdana Sikorskiego, ale również nazwiska wspierających go osób. Stąd już 30 grudnia 1974 r. kpt Zenon Sikorski, szef grupy operacyjnej RSB w Płocku, informował naczelnika Wydziału IV KWMO w Krakowie, że do Płocka wybiera się 1 czerwca 1975 r. profesor Adam Vetulani, znany i ceniony historyk prawa z Uniwersytetu Jagiellońskiego, a także przygotowuje jubileuszową publikację, i w związku z tym warto otoczyć go „zainteresowaniem operacyjnym”. Ostatecznie profesor Vetulani do Płocka nie przyjechał, ale w listopadowym numerze „Miesięcznika Pasterskiego Płockiego” z 1974 r. ukazał się jego artykuł na temat roli Kościoła płockiego w historii kultury polskiej w średniowieczu, który notabene napisał on już na uroczystości milenijne 1966 r., ale i wtedy do Płocka nie przyjechał. Kolejne doniesienia tajnych współpracowników, biorących udział w konferencji księży w seminarium duchownym w lutym 1975 r. oraz różne listy i dokumenty pozyskiwane przez SB, a także kontrolowane rozmowy telefoniczne, pozwoliły na dotarcie do szczegółów dotyczących organizacji jubileuszu 900-lecia diecezji. Wiele spraw znanych było z oficjalnej korespondencji, jaką kierował biskup i Kuria Diecezjalna Płocka w związku z przygotowaniami do jubileuszu do władz. Dzięki temu ppłk. Ryszard Durka, naczelnik Wydziału IV KWMO w Warszawie, wystosował specjalne pisma do wszystkich zastępców komendantów powiatowych ds. SB z terenu diecezji płockiej oraz do władz partyjnych szczebla wojewódzkiego i powiatowego, w których informował o planowanych uroczystościach, które miały obejmować: powtórny pochówek szczątków Piastów mazowieckich w katedrze płockiej (11 maja), pobyt biskupów w wybranych parafiach diecezji (30-31 maja), centralne uroczystości jubileuszowe z udziałem prymasa Stefana Wyszyńskiego oraz kardynała Karola Wojtyły, połączone z sesją naukową i pochowaniem szczątków Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego w kaplicy władców Polski (1 czerwca), uroczystości podniesienia kolegiaty pułtuskiej do rangi bazyliki (21 września) oraz zakończenia jubileuszu i rozpoczęcia diecezjalnej peregrynacji Obrazu Matki Bożej Częstochowskiej w kościele ojców pasjonistów w Przasnyszu (14 grudnia).

Dodam, że w piśmie do szefów powiatowych struktur SB szef akcji „Jubileusz” pisał, aby wszystkie przedsięwzięcia podjęte w ramach tej akcji traktować jako „jedno z głównych zadań w planie pracy pionu IV na 1975 r.” Uczulał przy tym, aby w kontaktach z tajnymi współpracownikami „bez potrzeby nie ujawniać dokładnej znajomości tematu”, z uwagi na możliwość dekonspiracji innych osobowych źródeł informacji, a było ich – o czym wiemy skądinąd – całkiem sporo. Najbardziej liczono na współpracujących z SB księży z terenu województwa warszawskiego i bydgoskiego, zwłaszcza na pracowników kurii, wykładowców seminarium, dziekanów oraz księży z najbliższych okolic Płocka. W oddzielnym piśmie przygotowano wytyczne dla Prezydenta Miasta Płocka, Henryka Rybaka, podsuwając mu kwestie, jakie powinien poruszyć w oficjalnej rozmowie z biskupem Bogdanem Sikorskim. Zalecano mu również udział w pochówku władców Polski w katedrze, aby nie uznano jego nieobecności „za odcięcie się od historii Polski”, ale już bez udziału w sesji naukowej. Z kolei w wytycznych dla tzw. Zespołu do Spraw Kościoła (sekretarz PZPR, szef Wydziału ds. Wyznań i szef SB), zalecano, aby wyrazić zgodę na ukazanie się wszystkich planowanych wydawnictw związanych z jubileuszem 900-lecia, ale po ocenzurowaniu ich i w małych nakładach. Natomiast biorąc pod uwagę przypadający 1 czerwca Dzień Dziecka zalecano nieorganizowanie żadnych „kontrimprez” na terenie Płocka (to była nauka wyniesiona z uroczystości milenijnych z 1966 r.), ale za to urządzenie imprezy dla młodzieży w Łącku, imprez dla dzieci we wschodnich częściach diecezji oraz w okolicach bliżej Warszawy, a po południu na stadionie w Płocku zorganizowanie meczu piłki nożnej. Władzom sugerowano udzielenie zezwolenia na procesję z pałacu biskupa do katedry (300 metrów), ale już nie na przemarsz biskupów z katedry do seminarium, na budowę ołtarza polowego przed katedrą oraz nagłośnienie na Wzgórzu Tumskim. Funkcjonariusze SB mieli dokumentować wygłaszane przemówienia – szczególne znaczenie miało kazanie prymasa Wyszyńskiego i przemówienie biskupa Sikorskiego – a tajni współpracownicy mieli „zasięgać języka” w czasie uroczystości parafialnych z udziałem biskupów oraz ogólnych uwag i ocen przebiegu uroczystości w Płocku. W sumie na nogi postawiono nie tylko RSB w Płocku i funkcjonariuszy Wydziału IV KWMO w Warszawie, ale również funkcjonariuszy SB i ich współpracowników na terenie Gostynina, Gąbina, Sierpca, Raciąża, Mławy, Płońska, Ciechanowa, Przasnysza, Nasielska, Makowa, Pułtuska, Wyszkowa, Serocka, Rypina i Golubia-Dobrzynia. Specjalną kontrolą objęto też parafie w Imielnicy, Dobrzykowie, Sannikach, Czerwińsku, Krasnem i Goworowie. Wszystko sprowadzało się do głównych założeń: gromadzić informacje – inwigilować – ograniczać zasięg i udział wiernych w uroczystościach – rejestrować księży i „aktyw kościelny” zaangażowany w przygotowania oraz w organizowanie pielgrzymek jubileuszowych.

Z planu „rozpoznania przygotowań i operacyjnego zabezpieczenia centralnej uroczystości w Płocku”, sporządzonego w ramach akcji  „Credo-Jubileusz”, a zatwierdzonego 19 maja przez komendanta wojewódzkiego MO w Warszawie płk. Władysława Długosza i pierwszego zastępcę komendanta ds. SB płk. Tadeusza Dutkiewicza wiemy, że spodziewano się przybycia do Płocka około 45 biskupów polskich, 5 do 10 biskupów z zagranicy, 300 księży z diecezji płockiej i kilkudziesięciu z innych diecezji, około 10 tysięcy mieszkańców Płocka i około 2-3 tysięcy wiernych z diecezji. Według oficjalnych danych opublikowanych przez władze kościelne w „Miesięczniku Pasterskim Płockim”, którego treść podlegała cenzurze Głównego Urzędu Cenzury, do Płocka przyjechało tego dnia 36 biskupów, w tym prymas Wyszyński, kardynał Wojtyła z Krakowa, arcybiskup Baraniak z Poznania, około 200 kapłanów i około kilkadziesiąt tysięcy (szacowanych nawet na 50 tysięcy) wiernych. W samym tylko pochówku władców polskich w katedrze, jaki miał miejsce 1 czerwca po południu, było obecnych w katedrze i na Wzgórzu Tumskim około 4 tysięcy ludzi. W czasie sesji naukowej poprzedzającej uroczystości pogrzebowe referat na temat początków diecezji wygłosił profesor Zygmunt Sułowski z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, a o męczeństwie duchowieństwa diecezji płockiej w czasie ostatniej wojny mówił ks. doktor Władysław Lis. Wkrótce ukazała się też dwutomowa księga jubileuszowa, pod redakcją naszego krajana, profesora KUL Jerzego Kłoczowskiego, która do dziś wykorzystywana jest przez historyków. Z kolei ks. Tadeusz Żebrowski opublikował wkrótce „Zarys dziejów diecezji płockiej”, który do dziś jest jedynym tego rodzaju opracowaniem. Nie ma więc wątpliwości, że rozmach i przebieg płockich uroczystości jubileuszowych sprzed 50 lat przekroczył ramy, na które było przyzwolenie ówczesnych władz państwowych i partyjnych, a działania SB mające osłabić wydźwięk tych uroczystości kolejny raz okazały się mało skuteczne. Swoją drogą ciekawe, jak w przyszłości oceniane będą uroczystości ostatniej soboty, jakie miały miejsce w Płocku i na tamtejszej Orlen Arenie, a także wiele innych inicjatyw podejmowanych dla uczczenia 950-lecia diecezji płockiej.