Od kilku już tygodni – również na łamach TC – widać spore zainteresowanie przypadającym w tym roku 1000-leciem koronacji Bolesława Chrobrego oraz jego syna Mieszka II Lamberta.

Co prawda w sprawie okoliczności pierwszej z tych koronacji historycy od lat toczą spory, gdyż niewiele o niej wiemy z zachowanych źródeł pisanych, ale nie ma wątpliwości, że Bolesław Mieszkowic był pierwszym piastowskim królem, a jego koronacja była niejako zwieńczeniem prowadzonych co najmniej od dwóch pokoleń walk Piastów o podporządkowanie sobie plemion słowiańskich, których tereny zostały włączone w granice państwa gnieźnieńskiego, i tym samym stanowiła ona symboliczny akt uprawomocnienia króla, będącego od tej pory panem i władcą suwerennego królestwa. A że owa suwerenność państwa piastowskiego oraz wyniesienie jego władców do godności królewskiej – co było niewątpliwym sukcesem Bolesława Chrobrego – nie do końca leżały w interesie ambitnych sąsiadów, jak również budziły różne odczucia wśród ciągle pamiętających dawne czasy przedstawicieli podbitych plemion zamieszkujących w dorzeczu Wisły, Bugu i Odry, dobrze widać po tym, co przyniosły ze sobą lata trzydzieste XI wieku, kiedy nastąpił kryzys monarchii wczesnopiastowskiej. Ale nie za wiele o wszystkim. Dlatego chciałbym się tu skupić tylko na jednym z ważnych z naszej perspektywy pytań – co wiemy o Mazowszu, zwłaszcza północnym Mazowszu czasów Bolesława Chrobrego i Mieszka II?

Przede wszystkim należy podkreślić, że Mazowsze co najmniej od czasów panowania Mieszka I wchodziło w skład państwa piastowskiego. Potwierdza to relacja Ibrahima ibn Jakuba z ok. 965/966 r., w której czytamy, że książę Mieszko sąsiadował na wschodzie z Rusią, a na północy z Prusami, oraz dokument zwany „Dagome iudex” (ok. 990/992), określający granice państwa Mieszka od Prus (Bruzze) aż do Rusi (Russe) i dalej aż do Krakowa (Craccoa). W świetle tych zapisów zarówno tereny Mazowsza położone na północ od Wisły, jak i ziemie położone na południe od tej rzeki oraz tereny na wschód od Wisły w jej spływie południkowym stanowiły wówczas integralną część państwa gnieźnieńskiego. Jednak dokładne okoliczności przyłączenia Mazowsza do państwa Piastów nie są znane. Podkreśla się przy tym zauważalną już wtedy odrębność południowego Mazowsza, widoczną na przykład w licznych na ziemiach północnego Mazowsza, a nieznanych na południe od Wisły, grobach szkieletowych, z charakterystyczną obstawą kamienną, a także utrwaloną w późniejszej organizacji kościelnej, przynależność diecezjalną południowo-zachodniego Mazowsza, które nie podlegało biskupowi w Płocku, lecz przez wieki – wraz z powstałym później grodem książęcym w Czersku i w Warszawie – stanowiło część diecezji poznańskiej. Również dokładny przebieg północnej granicy Mazowsza w X/XI wieku, a więc także zasięgu ówczesnego państwa gnieźnieńskiego, nie jest do końca znany. Nie zmienia to jednak w niczym faktu, że Mazowsze w czasach Chrobrego i Mieszka II  było już integralną częścią państwa piastowskiego. 

Wobec niezachowanych współczesnych tym wydarzeniom źródeł pisanych dotyczących Mazowsza szczególną rolę odegrały wykopaliska archeologicznego ostatnich kilkudziesięciu lat, które pozwoliły na okrycie kilku ważnych grodów „plemiennych” na terenie północnego Mazowsza. Datuje się je na okres między końcem IX a połową X wieku, kiedy nie sięgały tu jeszcze wpływy Piastów. Pozostałości takich grodów odkryto między innymi w Nasielsku, Raciążu, Słupnie, Brudzeniu, Woli Szydłowskiej, Bogurzynie czy w Sypniewie.  Niektóre z nich, jak na przykład gród w Nasielsku czy w Raciążu, zostały w okresie opanowania Mazowsza przez Piastów przebudowane, ale inne, jak na przykład w Sypniewie, Bogurzynie czy Woli Szydłowskiej, z nieznanych do końca przyczyn zostały przed połową XI wieku opuszczone. Z kolei do inwestycji władców państwa gnieźnieńskiego archeolodzy zaliczają powstałe między drugą połową X a połową XI wieku grody w Płońsku, Płocku, Proboszczewicach, Serocku, Ciechanowie, Wyszogrodzie, Grzebsku, Szreńsku, Stupsku i Grudusku. Szczególnie ważne okazało się odkrycie grodu w Płońsku, pochodzącego z lat siedemdziesiątych IX wieku, który jak dotąd jest najstarszym znanym, i dokładnie datowanym, wczesnopaństwowym (piastowskim) założeniem na terenie Mazowsza, o czym niejednokrotnie pisał na łamach TC Marek Gerlach. Niemałą sensacją ostatniego ćwierćwiecza było nowe datowanie grodu w Płocku, który powstał pod koniec X lub na początku XI wieku, a więc w czasach panowania Bolesława Chrobrego, ale do roli ośrodka stołecznego w tej części Mazowsza awansował dopiero przed połową XI wieku, a nie jak wcześniej uważano – za panowania Mieszka I lub Bolesława Chrobrego. Z rządami drugiego z wymienionych władców należy też wiązać początki chrystianizacji Mazowsza. Przy czym podkreśla się dzisiaj, że wśród pierwszych misjonarzy Mazowsza nie było św. Wojciecha, a jeżeli już, to św. Brunon z Kwerfurtu, który poniósł śmierć męczeńską w 1009 r. na pograniczu jaćwieskim, a z którym tradycja łączy między innymi początki kultu św. Wawrzyńca w Łomży. Zapewne jednak to duchowi bracia wspomnianych męczenników, a więc misjonarze benedyktyńscy, którzy przybyli na teren Mazowsza z Wielkopolski (stąd słynny „falsyfikat mogileński” z ok. 1065 r. wymieniający wiele grodów mazowieckich) byli pierwszymi krzewicielami chrześcijaństwa wśród mieszkańców piastowskiego Mazowsza.

Poza tym, czego nie wiemy lub czego się domyślamy, warto na zakończenie przypomnieć postać Miecława, cześnika na dworze króla Mieszka II, który wcześniej należał zapewne do bliskiego otoczenia Bolesława Chrobrego. Jako cześnik nie tylko zarządzał on piwnicą książęcą, kontrolował napoje spożywane przez władcę i podawał mu puchar, sam najpierw kosztując znajdujący się w nim trunek, czy nie jest zatruty, ale również – co przypomniał ostatnio doktor Kazimierz Pacuski w książce o średniowiecznym Płońsku – zarządzał też całym dworem monarszym i w razie potrzeby dowodził hufcem nadwornym w imieniu króla, co dawało mu wyjątkową pozycję w otoczeniu władcy. Być może to syn zmarłego w 1034 r. króla Mieszka II, książę Kazimierz, mianował go komesem Mazowsza, licząc na jego dalszą lojalność i sprawne utrzymanie władzy. Jednak nie można wykluczyć, że to sam Miecław po śmierci Mieszka sięgnął po władzę na Mazowszu, tworząc tu podporządkowane sobie księstwo, które w okresie kryzysu państwa wczesnopiastowskiego odegrało wyjątkową rolę i zyskało w oczach historyków miano „państwa Miecława”. Śmierć Miecława na polu bitwy oraz odzyskanie Mazowsza przez księcia Kazimierza Odnowiciela w 1049 r. to już początek kolejnego okresu w dziejach piastowskiego Mazowsza, ale dla podjętego przeze mnie tematu warte jest podkreślenia, że Miecław to właściwie do dziś jedyna, znana i poświadczona w źródłach pisanych postać, której losy związane były z Mazowszem epoki króla Bolesława Chrobrego i Mieszka II.