Przy trasie prowadzącej do Płocka, między Drobinem a Bielskiem, tam gdzie niedawno szalała niszczycielska nawałnica, leży niewielka miejscowość Łęg Probostwo – dawniej zwana Łęgiem lub Wielkim Łęgiem – stanowiąca, wraz z kilkoma przysiółkami i pobliskimi wsiami, najstarszą siedzibę rodu Dołęgów.

Przypomnijmy, że to właśnie z tego rodu pochodził Stanisław Grad ze Szreńska, wojewoda płocki i protoplasta rodziny Szreńskich, jeden z najbliższych współpracowników księcia Siemowita IV, który w jego imieniu dowodził chorągwią rycerzy mazowieckich w bitwie pod Grunwaldem, a także Stanisław ze Strzegowa, sędzia zawkrzeński i płocki, protoplasta rodziny Strzegowskich, doradca księcia Siemowita IV i jego synów, a zarazem cichy współpracownik Krzyżaków, czy też związany z lokacją miasta Raciąża, Zawisza z Kondrajca i Dłużniewa, protoplasta rodziny Dłużniewskich, starosta płocki i kasztelan raciąski, o których już na łamach TC pisałem. Co prawda w swojej karierze żaden z nich nie zaszedł tak daleko, jak kilku przedstawicieli Dołęgów, którzy pochodzili z innej linii tego rodu, między innymi Paweł Włodkowic z Brudzenia, profesor i rektor Uniwersytetu Krakowskiego oraz dyplomata króla polskiego, czy wybitny humanista Mikołaj Lasocki, syn dziedziców wsi Lasotki koło Dobrzynia nad Wisłą, sekretarz i doradca Władysława Jagiełły i Władysława Warneńczyka. Ale jednak to właśnie w rękach dziedziców Łęgu przez wieki znajdowało się gniazdo rodowe rycerzy pieczętujących się herbem przedstawiającym w polu błękitnym

Herb Dołęga

Pierwsza wzmianka pisana na temat Łęgu pochodzi z dokumentu biskupa płockiego Jana Wysokiego z 2 października 1309 r., w którym zezwolił on Włodzimierzowi (Włodkowi) z Łęgu, na wybudowanie w dobrach ojczystych kościoła pod wezwaniem św. Katarzyny, którego pleban miał sprawować opiekę duszpasterską nad mieszkańcami dwudziestu trzech okolicznych miejscowości, wymienionych z nazwy. Określenie dóbr Włodka mianem ojczystych wskazuje na pewną zasiedziałość Dołęgów i pozwala domniemywać, że Łęg w ich rękach znajdował się co najmniej od drugiej połowy XIII wieku, a może nawet dłużej. Natomiast wystawca tego dokumentu, biskup Jan, określony w nim został jako „nepos” wspomnianego Włodka, co oznacza, że był jego bliskim krewnym, wujem lub stryjem. Niestety następny dziedzic Łęgu znany z imienia, niejaki Grabia, pojawia się w źródłach pisanych dopiero 80 lat później, w dokumencie z 2 maja 1388 r. Dzięki temu dokumentowi poznajemy też imię jego syna, księdza Jana z Łęgu, o którym wiadomo, że odbył studia prawnicze w Pradze, był plebanem w rodzinnej miejscowości, a następnie wicedziekanem katedry płockiej i kanonikiem płockim. W tym okresie źródła pisane wymieniają imiona innych dziedziców Łęgu, a także zawierają liczne wzmianki o dziedzicach trzech kompleksach dóbr Dołęgów leżących w Księstwie Płockim: w okolicach Łęgu w ziemi płockiej, koło Galomina i Dłużniewa w ziemi płońskiej oraz na Zawkrzu, w okolicach Szreńska, Kowalewa, Mdzewa i Strzegowa. Między innymi dlatego godło herbowe Dołęgów możemy odnaleźć we współczesnym herbie gminy Strzegowo (podkowa z krzyżem i strzała w polu błękitnym) oraz dostrzec jego element w herbie Szreńska, którego godłem jest strzała przebijająca literę S na błękitnym polu.

Niemniej ciekawa wydaje się geneza herbu Dołęga i jego zawołania, która swego czasu wywoływała żywe dyskusje wśród heraldyków, i po latach sporów niezawodnie prowadzi nas do wspomnianej w tytule miejscowości Łęg w ziemi płockiej. Najstarsze zachowane wyobrażenie herbu Dołęga znamy z pieczęci sędziego dobrzyńskiego Myślibora z 1345 r. Jego rysunek znajdujemy też przy dwóch zapiskach z końca XIV wieku. Natomiast najstarszym średniowiecznym herbarzem, w którym został zamieszczony opis tego herbu jest francuski „Herbarz Złotego Runa” z pierwszej połowy XV wieku, a jego opis autor tego herbarza uzyskał od przebywającego w Arras w 1435 r. wspomnianego już Mikołaja Lasockiego h. Dołęga. Opis herbu znajdujemy też na kartach „Klejnotów” Jana Długosza, a także w innych herbarzach. We wszystkich pojawia się strzała, czasami grotem w dół, czasami grotem do góry, oraz podkowa, która nawiązywała do konia i symbolizowała siłę rodu. Ciekawą legendę na temat pochodzenia herbu Dołęga przedstawił pochodzący spod Sierpca, Łukasza Paprocki, który w „Gnieździe cnoty” z 1578 r. pisał o rycerzu Dołędze herbu Pobóg (herb ten przedstawia podkowę), który w walce z Prusami strzałą z kuszy zabił ich wodza i przyczynił się do zwycięstwa Polaków. W nagrodę za to książę Bolesław Krzywousty dodał do podkowy w herbie Dołęgi strzałę i od tej pory powstał nowy herb rodowy, którego nazwa związana była z protoplastą tego rodu Dołęgą. Dziś wiadomo, że za czasów Krzywoustego herbów jeszcze nie znano, jeżeli więc w ogóle może być mowa o jakiejś nagrodzie dla dzielnego woja, to zapewne było to nadanie ziemi wraz z osadnikami. I nie można wykluczyć, że właśnie dotyczyło to Łęgu, położonego niedaleko od książęcej stolicy.

Po latach sporów i dyskusji co do genezy herbu Dołęga przyjmuje się dziś za najtrafniejszą opinię profesora Władysława Semkowicza z Krakowa, a także wybitnego polskiego heraldyka, doktora Zygmunta Lasockiego, że to właśnie od miejscowości Łęg, a nie od imienia legendarnego Dołęgi, pochodzi zarówno nazwa herbu (Dołęga), jak i jego zawołanie („Do Łęgu”). Zwrócono uwagę na fakt, że jeszcze pod koniec XIV wieku używano formy rozdzielnej na określenie nazwy rodu i herbu („do Langa”), o czym świadczyła między innymi zapiska z rękopisu przywiezionego ze studiów praskich przez wspomnianego księdza Jana z Łęgu, zatytułowanego „Summa Pisana”, który jeszcze do czasów ostatniej wojny znajdował się w bibliotece seminarium duchownego w Płocku, po czym został zrabowany przez Niemców i uchodzi za zaginiony. Przy wspomnianej zapisce, którą przed wojną szczęśliwie odpisał profesor Adam Vetulani z Krakowa, znajdował się wizerunek herbu Dołęga oraz łaciński napis, że jest to herb rodu zwanego „do Langa”. Dopiero od początku XV wieku w dokumentach przyjęła się forma łączna nazwy tego herbu („Dolanga”) i tak pozostało przez następne wieki. Mamy więc do dziś herb Dołęga, a także leżącą pod Płockiem miejscowość Łęg (Łęg Probostwo) z gotyckim kościołem św. Katarzyny, trwały, choć nie jedyny, ślad obecności Dołęgów na dawnym Mazowszu.